Türk evleri doğaya ve çevreye uyum sağlayacak şekilde tasarlanır. Sadece ihtiyacı karşılayacak ve gösterişten uzak bir tasarıma sahiptir. Önce işlevini tam olarak görmesi hedeflenir. İç ve dış tasarım uyumludur. Gösteriş için boşa harcanan en ufak bir alanı bulunmaz. Tasarrufa yardımcı olacak şekilde tasarlanır. Kolay imar edilebilir plana ve uygulamaya sahiptir. Gereksiz hiçbir malzeme kullanılmaz. Boyutlar insan vücuduyla orantılıdır. Yükseklik boyla, kalınlık parmakla, pencere karışla ölçeklendirilir. Coğrafi özelliklere ve malzemelere göre üretilir. Aile büyüdükçe genişletilecek şekilde planlanır.
Oda düzeni işlevseldir
Türk evinin en önemli öğesi oda düzenidir. Günümüze kalan tarihi eserler incelendiğinde modern mimari dönemine kadar genel özellikleri çok fazla değişmemiştir. Geleneksel Türk evinde her oda, evli çiftlerin günlük yaşamlarını sürdürebilmesini sağlayacak niteliklere sahiptir. Odalarda oturulabilir, yatılabilir, yemek pişirilip yenilebilir ve yıkanılabilir. Odaların ölçüleri değişse de nitelikleri değişmez.
Tüm bu nitelikler ise geleneksel yaşam biçimine göre şekillenmiştir, yaşam biçimi değişinceye kadar da yapısını korumuştur. Tüm plan göçebe kültürden gelen alışkanlıkların üzerine kuruludur. Her oda tıpkı çadır gibi günlük yaşamda ihtiyaç olunan her işlevi karşılayacak şekilde tasarlanmıştır. Modern mimarinin sunduğu ebeveyn banyosu, farklı şekilde olsa da, geleneksel Türk evlerinde olmazsa olmaz bir niteliktir. Çadırlarda sınırları belirlenmemiş değişik işlevlere sahip bölümler, evlerde tam, yarı ya da kademeli bölmelere ayrılır.
Çadırda orta alanda yer alan soba, dumanı dışarı vermek için evde odanın bir duvarına yerleştirilir. Odanın boyutları kullanacak olan insan sayısına göre belirlenir. Değişik işlevler ise taşınabilir eşyalarla sağlanır. İşi bitince her eşya ortadan kaldırılır.
Yataklar bir sandığın üzerine ya da özel bir dolabın içine yerleştirilir, adına ise yüklük denir. Yataklar gece serilir, sabah tekrar yüklüğe kaldırılır. Yemekte ise sofra bezi, ayak, sini kullanılarak yemek düzeni kurulur. Yemekten sonra her şey tekrar yerine kaldırılır.
Odanın orta alanı genellikle boş bırakılır. Duvar kenarları oturmak için sedirlerle çevrilidir. Geleneksel Türk oda düzeni çadırdan saraya hep aynı şekildedir.
Geleneksel Türk evi planları çeşitlilik gösterir
Planlar sofaya göre belirlenir. Sofa odaların açıldığı geniş holdür. Odalar sofanın tek bir yanına, karşılıklı, üç ya da dört tarafına sıralanabilir. Geniş plan; bahçe, ahır, kümes, odunluk, tandır, ocak, misafirhane ve hizmetli odası gibi alanlardan oluşur. Sebze yetiştirme, hayvan bakımı, yakacak hazırlama, yemek pişirme, çamaşır yıkama, temizlik ve barınma gibi işlevlere sahiptir. Tüm bu yapılanma biçimi 8. ve 9. yüzyıl Uygur evleriyle aynı özelliklere sahiptir. Merdiven, kuyu, çeşme, havuz, avlu kapıları mekanlarda kullanılan diğer mimari ögelerdir. Çardak ve kameriye de gölgelikli oturma alanları olarak kullanılır.
Mutfak zemin katta yer alır. Ocak, tandır gibi mimari alanların dışında yıllık gıda depolama imkanı sunan bir işlevselliğe sahiptir. Kiler, depolama gibi alanlara özel yer ayrılır. Tuvalet avluda yer alırken sonraki yüzyıllarda evin içerisine alınmıştır. Türk örf ve adetlerinde temizlik çok önemli olduğu için hamam da çok önemli bir işleve sahiptir. Avlu ya da zemin katta yer alır ve genellikle mutfakla bağlantısı vardır.
Geleneksel Türk evlerinde süsleme önemlidir
Dış cephede cumbalar ve saçaklar yardımıyla odalar genişletilir, aydınlatılır, havalandırılır, manzaraya ulaşılır. Ağaçlar, sarmaşıklar ve çiçeklerle süslenir. Düz görünüm engellenerek cephede estetik bir hareketlilik sağlanır. Duvar örgüsü önemlidir, desenli duvar örgüsü dış cephenin en önemli süsüdür. İç mekanda ise dolap ve tavanlara desen ya da manzara resimleri işlenir. Kapı tokmakları özel şekil ve biçimlerde ince işçilikle tasarlanır.
Geleneksel Türk ev tipi, Türk kültürünün gittiği her yerde etkisini göstererek ev tasarımının gelişmesinde öncü rol oynamıştır. Günümüzün çok katlı ve neredeyse tek tip mimari yapılanma eğiliminin açıklarını net bir şekilde ortaya çıkarmaktadır. Kendi kendine yeten yapılanma anlayışının konuşulduğu günümüz koşullarında örnek alınması birçok açıdan fayda sağlayacaktır.
